Καθώς οι στρατιώτες παίρνουν τις θέσεις τους στους πρόχειρους καταυλισμούς ή εναλλάσσονται στους ξύλινους πύργους παρακολούθησης ή περιπολούν την συρματόπλεκτη, αχανή περίμετρο της περιοχής που έχουν αναλάβει, συνειδητοποιούν ότι όλο αυτό δεν είναι ένα στρατόπεδο. Είναι μια μεγάλη, αγροτική περιοχή της Ουκρανίας, κοινότητες και χωριά, που έχει μεταβληθεί σε ένα απέραντο στρατόπεδο, πλήρως αποκομμένο από τον έξω κόσμο με κάθε τρόπο. Οι στρατιώτες έχουν λάβει την καθοδήγησή τους από πριν: βρίσκονται εδώ για να επιβάλουν την τάξη και να ξετρυπώσουν τους Ουκρανούς εθνικιστές και τους Πολωνούς κατασκόπους οι οποίοι υπονομεύουν με κάθε τρόπο το Πενταετές Πλάνο που εκπόνησε η Μόσχα για την ανοικοδόμηση του σοσιαλισμού.

Τα ανατρεπτικά αυτά στοιχεία, πολλά από τα οποία συλλαμβάνονται καθημερινά και στέλνονται μέσα σε βαγόνια προς άγνωστο κατεύθυνση, είναι υπεύθυνα για τη διασπορά ανυπόστατων φημών περί λιμού κολοσσιαίων διαστάσεων στην Ουκρανία ή ακόμα και για τις περιπτώσεις πείνας και επιδημιών, μα κυρίως ανομίας, καθώς η ανατρεπτική τους δράση δεν περιορίζεται μονάχα στην προπαγάνδα. Μόνο μέσα στον Ιανουάριο αυτής της χρονιάς, συλλαμβάνονται 37.392 Ουκρανοί, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι απλώς προσπαθούσαν να σώσουν τις οικογένειές τους από την πείνα.

Καθώς κυλούν οι μέρες, οι νεαροί στρατιώτες που προσπαθούν να προσαρμοστούν στη νέα τους μετάθεση, συνειδητοποιούν ότι η διάχυτη αυτή, ταφική σιωπή οφείλεται στο ότι πολύς κόσμος έχει πεθάνει είτε μέσα στα σπίτια του είτε έξω στους αγρούς. Απλώς τα στάχυα κρύβουν τα πτώματα, τα οποία όμως σοβούν από εκατοντάδες μέτρα μακριά.

Προτού καταλήξουν να γίνουν πτώματα, οι αγρότες έφαγαν όσα από τα ζωντανά δεν τους είχαν πάρει οι σοβιετικές αρχές, αγελάδες, γουρούνια και κοτόπουλα. Έπειτα έφαγαν τα σκυλιά, οικόσιτα και αδέσποτα, έπειτα τις γάτες. Αργότερα, κυνήγησαν τα πουλιά στα δέντρα. Όταν δεν έμεινε ζωντανό ζώο, οι πιο δυνατοί άρχισαν να τρώνε τους πιο αδύναμους, τους ετοιμοθάνατους και τους ήδη πεθαμένους. Μια μέρα, μια περιπολία στρατιωτών πέφτει πάνω σε μια ομάδα ντόπιων αγοριών τα οποία ψαρεύουν σε μια μικρή λίμνη. Ανάμεσά τους κείτεται το κομμένο κεφάλι ενός συμμαθητή τους, έτσι όπως το ανέσυρε από το νερό το αγκίστρι ενός από τα παιδιά. Ίσως η οικογένειά του να τον έφαγε και να πέταξε το κεφάλι του στο νερό, είπε κάποιο αγόρι πολύ φυσικά.

Η νέα διαταγή που λαμβάνουν τώρα οι νεοφερμένοι στρατιώτες είναι να αναρτήσουν σε διάφορα σημεία μια επίσημη αφίσα του Κόμματος που μόλις έχει καταφτάσει από τη Μόσχα. «Το να τρώει κανείς τα παιδιά του συνιστά πράξη βαρβαρότητας» αναγράφεται σε αυτή. Κυρίως όμως, οι στρατιώτες παίρνουν την ρητή εντολή να ελέγχουν εξονυχιστικά την κρεαταγορά διότι οι σοβιετικές αρχές έχουν την πληροφορία ότι σχεδόν αποκλειστικά το κρέας που διακινείται στη μαύρη αγορά είναι ανθρώπινο. Μαζί με την τοπική αστυνομία, διενεργούν ελέγχους και έρευνες, ειδικά στα σφαγεία και τα χασάπικα. Όπως επίσης, έχουν το ελεύθερο να εισβάλουν σε κάθε αγρόκτημα η καμινάδα του οποίου καπνίζει. Αστυνόμοι και στρατιώτες ακολουθούν τον καπνό και πραγματοποιούν συλλήψεις. Δεν είναι κάτι καινούργιο βέβαια αυτό για τις τοπικές αρχές και τους «παλιούς» στρατιώτες: περίπου 2.500 άτομα έχουν ήδη συλληφθεί από το 1932 με την κατηγορία του κανιβαλισμού.

Είναι ωστόσο εξαιρετικά δύσκολο να ξεριζώσουν το κακό: ο απλός, μέσος Ουκρανός δεν μιλά για αυτό το ταμπού των ταμπού, ντρέπεται και σιχαίνεται τον εαυτό του για αυτό που κάνει αλλά πρέπει κάπως να επιζήσει. Ολόκληρες οικογένειες σιωπούν για διάφορους λόγους. Κάποιος σύζυγος προσπαθεί να πνίξει τη ντροπή του καθώς εξωθεί τη γυναίκα του στην πορνεία για να επιζήσουν και οι δυο τους. Πελάτες της τοπικοί κομματικοί αρχηγοί, οι οποίοι, σε αντάλλαγμα, της δίνουν κρυφά αλεύρι.

Στη χειρότερη μοίρα είναι όσοι έχουν παιδιά – και δεν είναι λίγοι βέβαια. Κάποιοι γονείς τα προστατεύουν όπως μπορούν, κλειδώνοντάς τα σε απομακρυσμένα αγροκτήματα για να τα γλιτώσουν από τις περιφερόμενες συμμορίες κανιβάλων. Άλλοι γονείς τα διώχνουν μακριά προς αναζήτηση καλύτερης τύχης στο άγνωστο. Ή τα δίνουν σε γνωστούς και αγνώστους ή απλώς τα εγκαταλείπουν σε σιδηροδρομικούς σταθμούς. Οι στρατιώτες βλέπουν τους αγρότες –στους οποίους απαγορεύεται να πάρουν οποιοδήποτε τρένο για την πόλη- να σηκώνουν τα παιδιά τους ψηλά μήπως και φιλοτιμηθεί κάποιος επιβάτης τα πάρει μαζί του.

Η Ουκρανία έχει γεμίσει ορφανά που πεθαίνουν στους δρόμους ή σε άθλιες αποθήκες, στοιβαγμένα, συχνά τρώγοντας το ένα το άλλο ή τρώγοντας ακόμα και τις ίδιες τους τις σάρκες, ανοίγοντας πληγές με τα δόντια τους για να πιούνε το ίδιο τους το αίμα. Τα πιο τυχερά είναι τα πιο μεγάλα παιδιά που συνεργάζονται με τις αρχές: συχνά στέκουν φρουροί στους πύργους παρακολούθησης. Είναι τα παιδιά που με χαρακτηριστική ευκολία καταδίδουν τους γονείς τους για ανατρεπτική συμπεριφορά. Είναι αυτά που έχουν τη μεγαλύτερη πιθανότητα να αναρριχηθούν κοινωνικά και, πάνω απ’ όλα, να επιζήσουν.

Οι νεαροί στρατιώτες που έχουν φτάσει εδώ από μακριά δεν ξέρουν πώς ακριβώς να αντιμετωπίσουν αυτό το χάος. Και δεν ξέρουν τι να πιστέψουν. Κανένας τους όμως δεν μιλάει, ακόμα και όταν στα καθήκοντά τους περιλαμβάνεται η συγκέντρωση και ταφή των νεκρών, διαδικασία εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη εκτός από απωθητική. Οι πεθαμένοι είναι όλοι τους σκορπισμένοι παντού, μέσα στους αγρούς, στους δρόμους, στα άδεια σπίτια. Κάποτε τα πτώματα αποσυντίθενται πάνω στα χέρια τους, άλλα έχουν μισοφαγωθεί απ’ όσα σκυλιά είχαν γλιτώσει από το να φαγωθούν τα ίδια. Και η ταφή γίνεται όπως όπως: είναι συνηθισμένη η εικόνα πόδια και χέρια να εξέχουν μέσα από το χώμα. Όπως επίσης δεν είναι σπάνιο, μαζί με τους πεθαμένους να μαζεύουν και τους ετοιμοθάνατους και να τους θάβουν ζωντανούς, προσπαθώντας να τους πείσουν στη διαδρομή για τον πρόχειρο τάφο ότι είναι για το καλό τους αφού έτσι κι αλλιώς θα πεθάνουν πολύ σύντομα.

Στην αρχή, διάφορες υγειονομικές υπηρεσίες της Ουκρανίας προσπαθούν να καταμετρήσουν όσους υποφέρουν και πεθαίνουν από την πείνα. Στην περιοχή έξω από το Κίεβο καταμετρούνται 493.644 άνθρωποι που ζούνε σε καθεστώς ασιτίας. Μετά από λίγο όμως, καθώς η πείνα παίρνει ιλιγγιώδεις διαστάσεις, αδυνατούν να κάνουν τις σωστές καταμετρήσεις και, εξάλλου, οι απεσταλμένοι της Μόσχας τους εκφοβίζουν συστηματικά. Κάθε απόπειρα καταμέτρησης των νεκρών παύει οριστικά. Μια άλλη εικόνα που παραξενεύει τους στρατιώτες που μόλις έχουν καταφτάσει είναι τα καμένα δάση στα βουνά ολόγυρα. Ατελείωτα στρέμματα με αποκαΐδια. Όπως τους λένε οι παλαιότεροι, οι αγρότες που αντιστάθηκαν στους Ερυθροφρουρούς που πήγαν για να αρπάξουν τις σοδιές τους, αναζητούσαν καταφύγιο και κρυψώνα στα δάση. Οι δυνάμεις της Γκεπεού (πρόδρομος της Κα Γκε Μπε) τα πυρπόλησαν.

Μετά από μερικές εβδομάδες, οι νεαροί στρατιώτες παύουν να σχολιάζουν όλα όσα βλέπουν γύρω τους. Πίνουν περισσότερη βότκα –όση βρούνε-, μεθάνε, ξεσπάνε στους ετοιμοθάνατους άστεγους και στα κορίτσια που εκπορνεύονται. Οι παλαιότεροι κοιτάζουν τώρα τους νεοφερμένους κουνώντας τα κεφάλια τους. Κάτι ανάμεσα σε παραίτηση και κατανόηση μαζί.  Τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν όλο αυτό θα είναι μια ανάμνηση, στα 1937, η Σοβιετική Ένωση διενεργεί απογραφή όπου υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός της έχει μειωθεί κατά οκτώ εκατομμύρια, κυρίως από τις περιοχές της Ουκρανίας, του Καζακστάν, της Λευκορωσίας και της Ρωσίας. Ο ίδιος ο Στάλιν απαγορεύει κάθε σχετική δημοσίευση και κανονίζει όσοι έκαναν την απογραφή να εκτελεστούν.

Οι ιστορικοί αποφαίνονται ότι ποτέ δεν θα μάθουμε με ακρίβεια τον ακριβή αριθμό των θυμάτων, εκτιμάται όμως πως όχι λιγότερο από 3,3 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από τον λιμό που ξέσπασε σταδιακά, μετά την εκπόνηση του Πρώτου Πενταετούς Πλάνου το 1928. Άλλοι τόσοι Ουκρανοί πέθαναν συνολικά όχι από την πείνα αλλά από τις εκτελέσεις και εκτοπίσεις στη Σιβηρία). Υπολογίζεται ότι στην Ουκρανία ένα αγόρι που είχε γεννηθεί το 1933 είχε μέσο όρο ζωής τα επτά χρόνια. Ένα αγόρι, όχι ένα κορίτσι…

Αυτό ήταν το αποτέλεσμα της λεγόμενης κολλεκτιβοποίησης των αγροτικών περιοχών και του βίαιου εκβιομηχανισμού της Σοβιετικής Ένωσης, σε μια περίοδο κατά την οποία ο Ιωσήφ Στάλιν αναδεικνυόταν σιγά σιγά σε ισχυρό άνδρα εντός του Κομμουνιστικού Κόμματος. Κάθε αγαθό, κάθε παραγωγή και κάθε προϊόν αγροτικής οικονομίας κρατήθηκε μακριά από τους ίδιους τους ανθρώπους που δούλεψαν γι’ αυτά με στόχο να διοχετευθούν στις μεγάλες πόλεις – και βέβαια στο εξωτερικό, σε δυτικές χώρες του καπιταλισμού.

Όλο αυτό ήταν και προϊόν μιας μαρξιστικής, λενινιστικής θεώρησης. Η μεγαλύτερη κοινωνική τάξη στη νεοσύστατη ΕΣΣΔ ήταν η αγροτική. Για να κυλήσει ο τροχός της Ιστορίας, σύμφωνα με την οπτική των Μπολσεβίκων, αυτή η κατάσταση έπρεπε να ανατραπεί. Ο στόχος λοιπόν ήταν οι προνομιούχοι κουλάκοι. Τον Δεκέμβριο του 1929, ο Στάλιν ανακοίνωσε στεγνά ότι οι κουλάκοι θα έπρεπε να «εξοντωθούν ως τάξη». Έτσι, το πρόγραμμα κολλεκτιβοποίησης (που στην ουσία επρόκειτο για αρπαγή ολόκληρης της αγροτικής παραγωγής από τα χέρια που δούλευαν για αυτή) είχε επιπλέον και προγράμματα συλλήψεων και εκτοπισμού. Μια κομματική «τρόικα» σε κάθε περιοχή θα αποφάσιζε ποιοι έπρεπε να συλληφθούν και να εκτοπιστούν στα νεοσύστατα το 1931 «γκουλάγκ». Μόνο μέσα στο 1930 εκτοπίστηκαν 113.637 άνθρωποι. Ουσιαστικά η τρόικα αποφάσιζε ποιοι ήταν κουλάκοι και ποιοι όχι.

Ειδικά στην περιοχή της Ουκρανίας η πολιτική αυτή έλαβε εφιαλτικές διαστάσεις όχι μόνον επειδή ήταν μια μεγάλη και σχεδόν αποκλειστικά αγροτική περιοχή. Οι Ουκρανοί είχαν δυσάρεστες αναμνήσεις από τη συμπεριφορά του σοβιετικού κράτους κατά τη διάρκεια του πολέμου με την Πολωνία το 1920 (που έληξε με νίκη της Πολωνίας). Αν κάποτε οι Ουκρανοί αγρότες είχαν να παλέψουν με γαιοκτήμονες, τώρα ο μεγάλος εχθρός ήταν το ίδιο το σοβιετικό κράτος. Αποτέλεσμα, πολλές χιλιάδες διέφυγαν στην Πολωνία (ήταν οι τυχεροί), ενώ υπήρξαν και πάρα πολλές πράξεις αντίστασης. Η ειρωνεία είναι ότι στην μεγάλη περιοχή της Σοβιετικής Ουκρανίας δεν ζούσαν μόνον Ουκρανοί αλλά και Ρώσοι, Πολωνοί, Γερμανοί και Εβραίοι. Όλες αυτές ομάδες ένιωσαν τις συνέπειες του επιβεβλημένου λιμού.

Οι κλιμακωτές αντιδράσεις ειδικά από τους Ουκρανούς (λαό με έντονα πατριωτικά αισθήματα) και τις αθρόες διαφυγές στην εχθρική Πολωνία, ήταν αρκετές για να πείσουν τον Στάλιν ότι πέρα από το αμιγώς οικονομικό πλάνο, ήταν επιτακτικό να εξουδετερωθούν τα ύποπτα στοιχεία στην Ουκρανία με όποιο μέσον διαθέσιμο. Όταν λοιπόν από το 1931 και μετά το Πενταετές Πλάνο αποδεικνυόταν μια μεγαλοπρεπής αποτυχία, με επιπρόσθετο στοιχείο την δραματική αποσταθεροποίηση στα σύνορα της χώρας, ήταν επόμενο η ηγεσία στη Μόσχα να ρίξει την ευθύνη στους «Ουκρανούς εθνικιστές και τους Πολωνούς κατασκόπους». Σημείωση: τον Ιανουάριο του 1932 υπογράφηκε σύμφωνο φιλίας ανάμεσα στην Σοβιετική Ένωση και την Πολωνία, καθώς ειδικά η τελευταία δεν είχε καμία διάθεση να ανοίξει εκ νέου μέτωπο με την πρώτη.

Αυτό όμως δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για τον Στάλιν, ο οποίος δεχόταν τις αρνητικές αναφορές για τα αποτελέσματα του μεγάλου σχεδίου του, μαζί με την είδηση της αυτοκτονίας της γυναίκας του και μάλιστα ανήμερα της επετείου της νίκης της Επανάστασης του 1917, στις 8 Νοεμβρίου του 1932. Σύμφωνα με τον στενό του συνεργάτη Καγκάνοβιτς, ο Στάλιν περιέπεσε σε απελπισία, απείλησε μάλιστα και ο ίδιος ότι θα αυτοκτονούσε. Κανένας δεν είναι σε θέση να αποφανθεί σε ποιο βαθμό επηρέασε τον Στάλιν το γεγονός αυτό, οπωσδήποτε όμως ήταν μεγάλο σοκ. Φαίνεται πάντως πως πίστευε όλο και περισσότερο σε μια ιδέα που ο ίδιος είχε επινοήσει περί της αποτυχίας του οικονομικού του πλάνου στην Ουκρανία: ευθύνονταν αποκλειστικά οι Ουκρανοί που κινούνταν ανατρεπτικά.

Όχι μόνο δεν δέχθηκε ενίσχυση από το εξωτερικό ο Στάλιν (θα ήταν ανοιχτή παραδοχή αποτυχίας) αλλά ειδικά στην περίπτωση της Ουκρανίας, η κρατική αντιμετώπιση έλαβε ανοιχτά τον χαρακτήρα της τιμωρίας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο, στην πρώτη φάση τουλάχιστον, οι Ουκρανοί, αλλά και πολίτες από άλλες σοβιετικές περιοχές στα δυτικά, θα υποδεχθούν το 1941 τους Γερμανούς σαν απελευθερωτές. Πολύ γρήγορα θα συνειδητοποιήσουν όμως τι κόλαση τους περίμενε.

Μιλώντας με χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια, και σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό Ορλάντο Φίγκες (Orlando Figes) στο βιβλίο του “The Whisperers. Private Life in Stalin’s Russia”, ο οργανωμένος και συστηματικός λιμός ξεκίνησε την άνοιξη του 1932 για να κορυφωθεί μέσα στο 1933, καλύπτοντας μια τεράστια αγροτική περιοχή όπου ζούσαν περί τα 70 εκατομμύρια άνθρωποι (περίπου ο μισός πληθυσμός της Σοβιετικής Ένωσης) και στη χειρότερη μοίρα να βρίσκονται η Ουκρανία και το Καζακστάν. Έλαβε σταδιακά τέλος από τα τέλη του 1933 και μετά. Όσοι είχαν επιζήσει έφεραν αισθήματα ενοχής, τρόμου και απελπισίας, όπως και επώδυνες μνήμες ντροπής (συνεργασία, κατάδοση, πορνεία, κανιβαλισμός).

Ο Αμερικανός ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ (Timothy Snyder) στο βιβλίο του «Αιματοβαμμένες χώρες» (εκδ. Παπαδόπουλος) μνημονεύει μια φράση του Ραφαήλ Λέμκιν, του νομικού που αργότερα θα επινοήσει τον όρο «γενοκτονία» με αφορμή το εβραϊκό Ολοκαύτωμα, ο οποίος χαρακτήρισε την ουκρανική υπόθεση «κλασικό παράδειγμα σοβιετικής γενοκτονίας». Ο Φίγκες παραθέτει στο δικό του βιβλίο την άποψη ενός άλλου ιστορικού, του Ρόμπερτ Κόνκουεστ (Robert Conquest), σύμφωνα με την οποία ο λιμός «επιβλήθηκε σκόπιμα», ότι ήταν «μια σφαγή ανδρών, γυναικών και παιδιών», που είχε ως σημείο αφετηρίας την κομμουνιστική ιδεολογία. «Αυτό δεν είναι απόλυτα ακριβές», γράφει ο Φίγκες. Οπωσδήποτε, τονίζει, βασικός ένοχος ήταν το καθεστώς, ωστόσο ο λιμός δεν ήταν μια οργανωμένη γενοκτονία.

Για την ακρίβεια, το καθεστώς βρέθηκε προ μιας μεγάλης έκπληξης όταν η πείνα έλαβε αυτές τις εφιαλτικές διαστάσεις και παρ’ όλα αυτά, άκαμπτο και αγκυλωμένο μέσα στο δικό του πλαίσιο, αρνήθηκε να μεταβάλει την πολιτική του και να φροντίσει τους πολίτες πόσο δε μάλλον να παραδεχθεί ανοιχτά ότι επρόκειτο για μια παταγώδη αποτυχία που λάμβανε διαστάσεις ανθρωπιστικής καταστροφής, όπως θα λέγαμε σήμερα. Ο Φίγκες τονίζει ακόμα ότι την περίοδο του λιμού, για να αποτραπεί η μαζική φυγή αγροτών από τις πληγείσες περιοχές (που είχε προσλάβει διαστάσεις επιδημίας), εισήχθη από το καθεστώς το μέτρο του εσωτερικού διαβατηρίου, το οποίο μπορούσαν οι ενήλικοι μόνον πολίτες να λαμβάνουν από τα αστυνομικά τμήματα της περιοχής τους.

Η ουσία είναι ότι είτε με είτε χωρίς διαβατήριο, όλοι προσπαθούσαν να διαφύγουν στις μεγάλες πόλεις και τα μεγάλα θύματα εδώ ήταν τα εγκαταλελειμμένα παιδιά. Ο Φίγκες αναφέρει πως, σύμφωνα με αστυνομικά αρχεία, 842.144 παιδιά καταμετρήθηκαν ως άστεγα και ορφανά, τα οποία εισήχθησαν σε ειδικά κέντρα υποδοχής την περίοδο 1934-35. Στα τέλη του 1934, 329.663 παιδιά ήταν καταγεγραμμένα στα ορφανοτροφεία της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας μόνον, ενώ πολλά ακόμα βρίσκονταν σε άλλα ιδρύματα καθώς και σε στρατόπεδα εργασίας, τις λεγόμενες «αποικίες εργασίας και επιμόρφωσης», που ελέγχονταν από την αστυνομία.

Ένα καίριο ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό ο λιμός του 1932-33 έγινε γνωστός στη Δύση χάρη στον Τύπο της εποχής. Μια πρώτη, πολύ γενική, απάντηση είναι ότι ο διεθνής Τύπος είτε δεν ενδιαφέρθηκε καθόλου είτε αναπαρήγαγε τη σοβιετική προπαγάνδα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως θα δούμε παρακάτω. Κατ’ αρχάς, να πούμε ότι, όπως γράφει ο Βρετανός Ρόμπερτ Σέρβις (Robert Service), καθηγητής ρωσικής ιστορίας στην Οξφόρδη, στο βιβλίο του «Comrades. Communism: A World History», ο Στάλιν ασκούσε ένα είδος έλξης και γοητείας στο εξωτερικό σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι είχε καταφέρει ακόμα και αυτός ο Λένιν.

Ο κόσμος παρακολουθούσε με ξεχωριστό ενδιαφέρον τις κοσμογονικές αλλαγές, αυτό το πρωτοφανές πείραμα, που ήταν σε εξέλιξη στη Σοβιετική Ένωση. Πολλοί Αγγλοσάξονες είδαν την πολιτική του Στάλιν με θετική ματιά. Σε αυτούς περιλαμβάνονται συγγραφείς και δημοσιογράφοι από τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Ο Σέρβις μνημονεύει ιδιαίτερα το ζεύγος Σίντνεϊ και Μπεατρίς Ουεμπ, από τη Μεγάλη Βρετανία, με ιδιαίτερα επιδραστικό συγγραφική έργο ειδικά στους κύκλους του Εργατικού Κόμματος. Και οι δύο διαπνέονταν από θερμά σοσιαλιστικά ιδεώδη, ενώ ειδικά ο Σίντνεϊ υπήρξε ένας εκ των ιδρυτών του περίφημου London School of Econonomics.

Το ζεύγος Ουεμπ υπήρξε ιδιαίτερα επικριτικό απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς, για τον αυταρχισμό και τη βία που επέδειξε ήδη από τη δεκαετία του 1920, κατηγορώντας το ότι ζημιώνει σοβαρά τον αγώνα του σοσιαλισμού διεθνώς. Παρ’ όλα αυτά, η στάση τους άλλαξε μετά το Κραχ του 1929. Η απελπισία τους απέναντι στην οξύτατη αυτή κρίση του καπιταλισμού τους μετέτρεψε από πολέμιους των μεθόδων του Λένιν σε άκριτους θαυμαστές του Στάλιν. Μάλιστα, το 1932 αποφάσισαν να γίνουν αυτόπτες μάρτυρες της μεταμόρφωσης της ΕΣΣΔ από τον Στάλιν ταξιδεύοντας στη Μόσχα. «Η απουσία στοιχειώδους περιέργειας εκ μέρους τους απέναντι στην τρέχουσα σοβιετική προπαγάνδα», γράφει ο Σέρβις, «αποτελεί όνειδος για κάθε διανοούμενο». Κοινώς, ό,τι τους έλεγαν οι Σοβιετικοί οι Ουεμπ το «κατάπιναν αμάσητο» και όταν επέστρεψαν από τη Σοβιετική Ένωση δεν είχαν παρά μόνον εγκώμια να πλέξουν για όλα όσα είδαν εκεί.

Το 1935 εξέδωσαν και το βιβλίο «Σοβετικός κομμουνισμός: ένας νέος πολιτισμός;». Δύο χρόνια αργότερα, σε νέα έκδοση του βιβλίου αφαίρεσαν το ερωτηματικό από τον τίτλο. Στην ουσία, οι Ουέμπ υπερασπίστηκαν την πολιτική του Στάλιν (ο Σέρβις σημειώνει πως το ζεύγος είχε σχεδόν πλήρη άγνοια της ρωσικής γλώσσας για να θεωρηθούν ειδικοί στην ΕΣΣΔ, ενώ αγνοούσαν και βασικά στοιχεία σχετικά με την εσωτερική πολιτική των Μπολσεβίκων), φτάνοντας στο σημείο να δικαιολογήσουν απόλυτα τις «δίκες» του 1936-38. «Δύσκολα θα έβρισκε πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές ο Στάλιν», γράφει ο Σέρβις.

Όπως γράφει ο Σνάιντερ, μολονότι υπήρξαν σποραδικά ρεπορτάζ και αναφορές στον ευρωπαϊκό και αμερικανικό Τύπο, το όλο γεγονός ουδέποτε παρουσιάστηκε ως κάτι αδιαμφισβήτητο και σίγουρα κανένας δεν πίστεψε ότι ο Στάλιν σκόπιμα επέβαλε τον λιμό στην Ουκρανία. Ακόμα και ο Χίτλερ προτιμούσε να ισχυρίζεται ότι όλες αυτές οι πληροφορίες που έρχονταν από τη Σοβιετική Ένωση απλώς αποδείκνυαν την τραγική αποτυχία του μαρξιστικού συστήματος διακυβέρνησης. Γενικά, ήταν ένα πολύ λεπτό ζήτημα κατά τη δεκαετία του ’30 να γράψει κάποιος ότι στην ΕΣΣΔ ακολουθούνταν πολιτική λιμού. Επρόκειτο για ένα νέο, δυναμικό κράτος που είχε ξεφορτωθεί την τσαρική τυραννία μέσα από μια ήδη μυθική επανάσταση, κυρίως όμως, μπροστά στον διαρκώς ανερχόμενο –και διεθνή- κίνδυνο του ναζισμού, ουδείς είχε τη διάθεση να καταδικάσει το νέο κομμουνιστικό κράτος.

Το ίδιο θα ίσχυε αργότερα, κατά την περίοδο του λεγόμενου Μεγάλου Τρόμου του 1937-38, με τις συνοπτικές δίκες και τις μαζικές εκτελέσεις υψηλά πολιτικών στελεχών, αξιωματικών και διανοουμένων, όταν η ναζιστική Γερμανία εξαπλωνόταν σαν καρκίνωμα στην Ευρώπη, ενώ την ίδια ακριβώς εποχή μαινόταν ο Ισπανικός Εμφύλιος. Εκεί, ως γνωστόν, τους φρανκιστές στήριζαν οι ναζί και τους Δημοκρατικούς οι Σοβιετικοί. Ο Τζορτζ Όργουελ, γνωστότερος τότε ως δημοσιογράφος με το όνομα Έρικ Μπλερ (το πραγματικό του όνομα), είχε βρεθεί στην Ισπανία και αυτό που είδε ήταν τους σκληροπυρηνικούς κομμουνιστές που λάμβαναν γραμμή από τη Μόσχα να εξοντώνουν σοσιαλιστές, τροτσκιστές και γενικά όλους όσοι διαφοροποιούνταν από τη σοβιετική γραμμή.

Επιπροσθέτως –και εδώ βρίσκεται η ειρωνεία-, το σοβιετικό κράτος είχε χτίσει σχολεία στην Ουκρανία και είχε ξεκινήσει ένα συστηματικό και ιδιαίτερα αποτελεσματικό πρόγραμμα εκμηδένισης του αναλφαβητισμού στην περιοχή. Όπως γράφει ο Σνάιντερ, όσα παιδιά είχαν επιζήσει στα τέλη του 1933 ήταν πολύ πιθανό να γίνονταν ενήλικες που θα ήξεραν να διαβάζουν… Ο μοναδικός δημοσιογράφος που υπέγραψε μερικά σχετικά ρεπορτάζ για την ουκρανική τραγωδία ήταν ο Γκάρεθ Τζόουνς, ο οποίος είχε περάσει και από το Βερολίνο όπου μόλις είχε ανέλθει στην εξουσία ο Χίτλερ. Όπως το έθεσε ο ίδιος, έφευγε «από μία δικτατορία που μόλις είχε αρχίσει» για να μεταβεί «στη δικτατορία της εργατικής τάξης, και ενώ ο καρδινάλιος Θίοντορ Ίνιτζερ της Βιέννης έκανε μια προσπάθεια να συγκεντρώσει έρανο για τα παιδιά που πεινούσαν στην Ουκρανία, οι σοβιετικές αρχές του επιτέθηκαν με σφοδρότητα, δηλώνοντας ότι η ΕΣΣΔ «δεν είχε ούτε καρδινάλιους ούτε κανίβαλους», δήλωση που, όπως γράφει ο Σνάιντερ, ήταν κατά το ήμισυ αληθής.

Ο Τίμοθι Σνάιντερ τονίζει ακόμα πως παρότι οι δημοσιογράφοι γνώριζαν λιγότερα απ’ όσα οι διπλωμάτες, οι περισσότεροι είχαν πλήρη επίγνωση ότι εκατομμύρια πέθαιναν της πείνας στην Ουκρανία. Ένας δημοσιογράφος με επιρροή ήταν ο απεσταλμένος των New York Times στη Μόσχα, ο Ουόλτερ Ντουράντι, ο οποίος έκανε ό,τι μπορούσε για να υποβιβάσει και να απαξιώσει τα ακριβή ρεπορτάζ του Τζόουνς. Ο Ντουράντι, κάτοχος βραβείου Πούλιτζερ το 1932, χαρακτήρισε τα δημοσιεύματα του Τζόουνς «ιστορία υπερβολικού τρόμου» (Big Scare Story), ενώ ισχυρίστηκε πως «δεν υπήρξε λιμός» παρά μια «εκτεταμένη θνησιμότητα από τις ασθένειες (λοιμός) που προκλήθηκαν εξαιτίας της κακής διατροφής». Για τον Σνάιντερ, ο ισχυρισμός αυτός απηχούσε την επίσημη σοβιετική θέση, ο οποίος μάλιστα τραβούσε κάθε έννοια ευφημισμού σε τέτοια άκρα που καταντούσε ψευδολογία.

Για τον Σνάιντερ, αυτή η τελευταία διαφοροποίηση έχει κάτι οργουελικό (από το «1984» και τα αξιώματα του Μεγάλου Αδελφού, π.χ., «Ο πόλεμος είναι ειρήνη» κ.ά.). Μάλιστα, ο Όργουελ είχε καλή γνώση του τι συνέβαινε στην Ουκρανία εκείνη την περίοδο, χαρακτηρίζοντας τη δημοσιογραφική θέση των περισσοτέρων ως μια «μαύρη αλήθεια την οποία οι καλλιτέχνες της γλώσσας είχαν επικαλύψει με αστραφτερά χρώματα». Ο Ντουράντι γνώριζε ότι εκατομμύρια είχαν πεθάνει από την πείνα, γράφει ο Σνάιντερ. Παρ’ όλα αυτά, επέμεινε μέσα από τα γραπτά του πως ο λιμός εξυπηρετούσε έναν ανώτερο σκοπό. Ο Ντουράντι πίστευε ότι «δεν μπορείς να φτιάξεις ομελέτα δίχως να σπάσεις αυγά». Ο Σέρβις θεωρεί τον Ντουράντι «απατεώνα ο οποίος αποκόμισε υλικά κέρδη από τη σχέση του με τις σοβιετικές αρχές».

Πέρα από τον Τζόουνς, ο μοναδικός δημοσιογράφος που δημοσίευσε σοβαρά ρεπορτάζ στα αγγλικά ήταν ο -επίσης σοσιαλιστής- Μάλκολμ Μάγκεριτζ στον Γκάρντιαν του Μάντσεστερ. Μάλιστα, αναφορικά με τον Ντουράντι, ο Μάγκεριτζ, ο οποίος βρέθηκε στη Ρωσία και την Ουκρανία πάνω στην κατάλληλη στιγμή, είχε καταγγείλει ότι ο Αμερικανός δημοσιογράφος εξήγαγε παράνομα αγαθά από την ΕΣΣΔ όσο καιρό βρισκόταν εκεί. Ο Μάγκεριτζ έγραψε ότι ο λιμός ήταν «ένα από τα πλέον τερατώδη εγκλήματα στην Ιστορία, τόσο τρομακτικός που ο άνθρωπος του μέλλοντος δύσκολα θα πιστέψει ότι συνέβη στ’ αλήθεια». Ο Μάγκεριτζ ταξίδεψε στη Σοβιετική Ένωση, διατρέχοντας τις πληγείσες από το λιμό περιοχές με το τρένο περιγράφοντας σπαρακτικές σκηνές στους κατά τόπους σταθμούς. Στις δε ενοχλητικές ερωτήσεις του από τους τοπικούς αξιωματούχους λάμβανε μόνον στερεοτυπικές απαντήσεις-διαψεύσεις της τραγωδίας που ουσιαστικά έβλεπε να συντελείται μπροστά στα μάτια του.

Ο Σέρβις αναφέρει ότι το ζεύγος Ουεμπ επιδόθηκε σε συστηματική λοιδωρία των ρεπορτάζ του Μάγκεριτζ και ίσως γι’ αυτό το λόγο ο αρχισυντάκτης του στο Μάντσεστερ «χτένισε» τις ανταποκρίσεις του απαλύνοντας τα πιο επίμαχα σημεία. Ο Μάγκεριτζ έσπευσε να παραιτηθεί και ορισμένα κείμενά του δημοσιεύθηκαν ανυπόγραφα. Η ειρωνεία είναι ότι η σύζυγος του Μάγκεριτζ ήταν ανιψιά της Μπέατρις Ουεμπ. Η τελευταία, μετά τις πρώτες δημοσιεύσεις του Μάγκεριτζ, ζήτησε τη γνώμη του Ιβάν Μάισκι, του Σοβιετικού πρέσβη στη Βρετανία, ο οποίος φυσικά απέρριψε τους ισχυρισμούς του Βρετανού δημοσιογράφου. Στο ημερολόγιό της, η Μπέατρις Ουεμ έγραψε χαρακτηριστικά ότι «Ο Μάισκι μας διαβεβαίωσε ότι δεν υπήρχε έλλειψη τροφίμων στην ΕΣΣΔ», προσθέτοντας ότι ίσως ο σύζυγος της ανιψιάς της θα μπορούσε να θεραπευθεί από τα προβλήματά του «μέσω της ψυχανάλυσης».

Οι Ουέμπ, γράφει ο Σέρβις, δεν ήσαν οι μόνοι συγγραφείς που είδαν με θετικό μάτι τις πολιτικές του Στάλιν. Μετά από ένα ταξίδι του στη Μόσχα το 1931, ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, σοσιαλιστής και χορτοφάγος ο ίδιος, επέστρεψε ενθουσιασμένος απ’ όλα όσα είδε εκεί. Τόσο ο Σέρβις όσο και ο Σνάιντερ αναγνωρίζουν τις μεγάλες δυσκολίες να γίνει όντως ευρύτερα γνωστό ένα τέτοιο μαζικό έγκλημα, όπως επίσης και να κατανοηθεί όπως έπρεπε. Χαρακτηριστικό είναι ότι περί τα πέντε εκατομμύρια Ουκρανοί ζούσαν στη γειτονική Πολωνία, και ενώ οι πολιτικοί αρχηγοί τους έκαναν ό,τι μπορούσαν για να πληροφορηθούν τι συνέβαινε στους συμπατριώτες τους στα ανατολικά, αυτό κατέστη εφικτό μόλις τον Μάιο του 1933, όταν τα περισσότερα από τα θύματα είχαν ήδη πεθάνει. Καθ’ όλη τη διάρκεια του επόμενου καλοκαιριού και του φθινοπώρου, ουκρανικές εφημερίδες στην Πολωνία κάλυπταν τον λιμό, ενώ Ουκρανοί πολιτικοί στην Πολωνία διοργάνωσαν διαδηλώσεις και πορείες. Η ηγέτιδα του ουκρανικού φεμινιστικού κινήματος μάλιστα απηύθυνε έκκληση προς τις γυναίκες όλου του κόσμου να μποϊκοτάρουν σοβιετικά προϊόντα.

Κάποτε φωνές διαμαρτυρίας έφτασαν ως τα αυτιά του Αμερικανού Προέδρου Φράνκλιν Ντ. Ρούζβελτ. Οι ΗΠΑ όμως έκαναν εισαγωγές σοβιετικού σιταριού – από την Ουκρανία. Απασχολημένος όπως ήταν με την οικονομική κρίση στη χώρα του, το πρόγραμμα του Νιου Ντιλ, ο νεοεκλεγείς Ρούζβελτ (είχε ορκιστεί τον Ιανουάριο του 1933, ενώ στην Ουκρανία ο λιμός βρισκόταν στο αποκορύφωμά του), επιθυμούσε τη σύσφιξη των διπλωματικών σχέσεων με την ΕΣΣΔ. Το φθινόπωρο του 1933 κατέφτασαν τα πρώτα σχετικά τηλεγραφήματα από Ουκρανούς ακτιβιστές στον Λευκό Οίκο, την ίδια περίοδο κατά την οποία οι ΗΠΑ επέκτειναν την διπλωματική αναγνώριση της ΕΣΣΔ, το Νοέμβριο του 1933.

Όσο για τον Γκάρεθ Τζόουνς, είχε άδοξο τέλος ο δαιμόνιος ανταποκριτής από την Ουαλία. Πέρα από την εφιαλτική κατάσταση στην Ουκρανία, οσμίστηκε ένα άλλο μέτωπο, αυτή τη φορά στο απώτατο ανατολικό άκρο της Σοβιετικής Ένωσης όπου εκτυλισσόταν σκηνικό έντασης με τους Ιάπωνες. Μετά την ταπεινωτική για την τότε Ρωσία ήττα στον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1904-05, ένα κάποιο σύνδρομο κατωτερότητας φαίνεται πως κατέτρεχε τους πολιτικούς ηγέτες που διαδέχθηκαν τους τσάρους. Ο Στάλιν δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Ορθώς υποπτευόταν ότι η ανατολική Σιβηρία ήταν μια άκρως ευαίσθητη περιοχή εξαιτίας των επεκτατικών τάσεων της εχθρικής Ιαπωνίας. Μάλιστα, έτσι όπως είχαν συγκεντρωθεί στην περιοχή περίπου ένα εκατομμύριο εκτοπισμένοι και εξόριστοι Ουκρανοί, οι Ιάπωνες ερωτοτροπούσαν με την ιδέα να δημιουργήσουν ένα ουκρανικό κράτος-μαριονέτα εντός των σοβιετικών συνόρων. Οι Ιάπωνες ήξεραν πως οι Ουκρανοί θα ήταν ιδιαίτερα πρόθυμοι σε μια τέτοια προοπτική.

Ο Γκάρεθ Τζόουνς έσπευσε στην μακρινή ανατολική Σιβηρία, και συγκεκριμένα στην σοβιετική Μαντσουρία. Για τον Τζόουνς ήταν μια ακόμα έκφανση της παγκόσμιας σύγκρουσης ανάμεσα στις δυνάμεις υπέρ και κατά του φασισμού. Αλίμονο όμως: κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες, ο Τζόουνς απήχθη από κάποια συμμορία της περιοχής και δολοφονήθηκε.

Άδοξο το τέλος του τολμηρού δημοσιογράφου που όσο κανένας άλλος έγραψε για τον λοιμό στην Ουκρανία. Πέραν του Τζόουνς, κατά το κοινώς λεγόμενο, τα εκατομμύρια των σκληρά δοκιμαζόμενων Ουκρανών πήγαν άκλαυτα και αυτό δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα ως τις μέρες μας ακόμη.

Την κεντρική φωτό βρήκαμε εδώ

Διαβάστε:

• Τίμοθι Σνάιντερ, «Αιματοβαμμένες χώρες. Η Ευρώπη ανάμεσα στον Χίτλερ και τον Στάλιν», εκδ. Παπαδόπουλος, 2017 (Timothy

Snyder, Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin, Vintage 2011)

• Orlando Figes, The Whisperers: Private Life in Stalin’s Russia, Penguin, 2007
• Comrades: A World History of Communism, Pan Books,